Dünya Sıhhat Örgütü’nün (WHO) Covid-19’u pandemi ilan etmesi ve sonrasında geçen bir yılda, bilim dünyası virüsü anlamak ve yenmek için gibisi görülmemiş bir efor gösterdi.
Dünyanın dört bir yanında araştırmacıların işbirliğine şahit olduk. Bilgi, araştırma ve aşı üretimi konusunda tahminen de yıllar içinde lakin ulaşabileceğimiz tipten bir başarıyı aylar içinde yakaladılar.
İşte geçtiğimiz 12 ayda Covid hakkında öğrendiklerimizden kimileri:
Semptomlar
Covid’in bilinen semptomları birinci başta öksürük ve ateşti. Kısa müddette hastalar koku ve tat kaybı üzere farklı semptomlarla karşılaşınca bunlar da WHO’nun “en çok görülen semptomlar” listesine eklendi.
Pandemi ilerledikçe daha az görülen birtakım öteki semptomlar da kayda geçti:
- boğaz ağrısı
- baş ağrısı
- bedende ağrı ve kırıklık
- ishal
- ciltte kızarıklıklar, el ve ayak parmaklarının renk değiştirmesi
- gözlerde kızarıklık ve kaşıntı
WHO, hastalığı ilerlediğini şahıslara hastanede tedavi görmelerini tavsiye ediyor.
Nefes darlığı, konuşma zorluğu ve hareket edemeyecek hale gelme, baş karışıklığı ya da göğüs ağrısı, en önemli semptomlar ortasında sayılıyor.
Hali hazırda kimi sıhhat sıkıntıları olan şahısların de Covid 19’dan daha makûs etkilendiği biliniyor. Bu nedenle WHO, kistik fibrozis ve kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) üzere akciğer hastalıkları olanlar ile diyabet, kalp rahatsızlıkları ve kanser teşhisi konanları virüsten daha sıkı korunmaları konusunda uyarıyor.
Hastaların değerli bir kısmı süratlice iyileşebilirken, araştırmalara nazaran kimi insanlarda Covid’in kalp ve akciğer üzere kritik organlara tesiri uzun soluklu olabiliyor.
Virüsün bulaşması
Pandeminin birinci aylarında WHO, Covid’in beşerler hapşurduğunda ya da öksürdüğünde ortaya çıkan damlacıkların yüzeylere düşmesi ile bulaştığını söylüyordu. Bu nedenle el yıkamak, yüzey ve cisimleri temizlemek esas önlemlerdendi.
Daha sonra virüsün havada asılı kalan damlacıklarının asıl risk kaynağı olduğu anlaşıldı.
İngiliz tıp mecmuası British Medical Journal’da yer alan makalede, virüsün “yüzeylere dokunduktan sonra geçmesi ihtimalinin görece düşük” olduğu ortaya kondu.
Son araştırmalar, Covid-19’un asıl olarak insanların birbirlerine yakın durduklarında havada kalan damlacıklar üzerinden virüsü teneffüs yoluyla birbirine bulaştırdıklarına işaret etti.
WHO bilhassa bir ya da daha fazla Covid’li insanın uzun mühlet geçirdiği kapalı alanlarda, kalabalık ve gereğince havalandırılmamış yerlerde bulaşın kolaylaştığını vurguladı.
Hayatlarımıza giren kapanma dahil çeşitli sınırlamaların, kapalı alanlarda buluşma yasağını kapsamasının nedeni buydu.
Aşı tesir ediyor
İngiltere’de açıklanan bilgilere nazaran aşıların yaygın olarak yapılması Covid nedeniyle hastaneye yatanların sayısında ve ölümlerde büyük bir düşüş yaşanmasını sağladı.
Ülke nüfusunun yaklaşık üç biri şu ana dek en az bir doz aşısını oldu.
Olağanda bir aşının geliştirilmesi yaklaşık 10 yıl sürebiliyorken, Pfizer, Moderna ve AstraZeneca üzere ilaç şirketleri vakitle yarıştı ve bürokratik süreçlerin kısaltılması, finansmanın artırılması ve yeni teknolojiler sayesinde aylar içinde aşı geliştirebildiler.
Buna karşın pek çok insanın aşı olabilmek için yıllar uzunluğu beklemesi gerekebilir. Bunun nedeni, WHO’nun “şok edici bir dengesizlik” olarak nitelediği, dünyanın varlıklı ve fakir ülkeleri ortasında aşıya erişimde görülen eşitsizlik.
Öte yandan antikorların vakitle yok olması nedeniyle aşı daima bir savunma sağlayamayabilir.
Uzun müddetli Covid sizi makûs etkileyebilir
Çok sayıda beşerde, Covid’e yakalandıktan aylar sonra dahi semptomlar görülebiliyor.
WHO, her 10 bireyden birinin Covid’den etkilendiğini ve çok yorgunluk, baş ağrısı, göğüs ağrısı ve depresyon üzere belirtilerden muzdarip olduğunu söylüyor.
Pandeminin başlarında birçok insan hastalıklarının ciddiyeti konusunda diğerlerini ikna etmekte zorlandı ve bilim insanları hâlâ neden Covid’in kimilerini etkilerken kimilerini etkilemediğini öğrenebilmiş değil.
Yapılan şimdiki bir araştırma, virüsü alanlar ortasında hastalığı en hafif geçenlerde dahi enfeksiyondan sonraki altı ay içinde vefat ve önemli hastalıklara yakalanma ihtimali artıyor.
ABD’deki Washington Üniversitesi’nden Ziyad Al-Aly, yürüttükleri bu araştırmayı şöyle yorumladı:
“Covid’in üstümüzde yarattığı yükün ne kadar büyük olduğunu düşünürsek, hastalığın kalıcı tesirleri yıllar uzunluğu hatta on yıllar uzunluğu devam edecektir. Uzmanlar Covid geçirmiş hastalarını değerlendirirken önlemli olmalı ve çok disiplinli bir yaklaşım sergilemeli.”
Yeni varyantlar daha bulaşıcı olabilir
Günümüzde Covid’in binlerce farklı tipi ya da varyantı var ve bu zati bekleniyordu. Virüsler kendilerini kopyalayarak çoğalıyor, mutasyona uğruyorlar. İngiltere, Güney Afrika, Brezilya ve Hindistan’daki varyantlarda da virüsün insan hücrelerine tutunduğu kısım olan diken proteininde değişim yaşandı.
Gerçekten Güney Afrika varyantında (N501Y) virüs hücreleri daha kolay enfekte ederken İngiltere varyantı olan B.1.1.7 hakkında yapılan araştırmalar bu varyantın vefat riskinin yüzde 30 daha fazla olabileceğini ortaya koydu.
Lakin bu ispatlarla kesin bir sonuca varılmış değil.
Çocuklarda hastalığın ciddileşmesi riski daha az
Çocukların da virüse yakalanabildiği bilinen bir gerçek lakin araştırmalar çocukların yetişkinlere oranla önemli bir hastalığa yakalanmaya daha az yatkın olduklarını, virüsü bulaştırma ihtimallerinin de daha az olduğunu gösteriyor.
Bilim insanları hala çocuk ve gençleri daha fazla etkileyebilen bir varyant var mı diye araştırıyorlar.
Öte yandan geçtiğimiz ayda Brezilya’da Covid’e yakalanan çok sayıda çocuk hastanın ömrünü yitirmesi telaş yarattı.
Brezilya Sıhhat Bakanlığı’nın geçtiğimiz ay paylaştığı datalara nazaran, Şubat 2020 ile 15 Mart 2021 ortasında, bir yaşın altındaki bebeklerden 9 yaşındakilere, en az 852 çocuk Covid nedeniyle hayatını kaybetti.
Uzmanlar ülkedeki Covid hadise sayısının çok artmasının ve ülkenin dünyada hadiselerin en çok görüldüğü ikinci ülke olmasının da bebek ve çocukların etkilenmesi ihtimalini artırdığı yorumunu yaptı.
Ülkede Covid testlerinin yaygın olmaması, birçok ailenin ekonomik nedenlerle sıhhat hizmetlerinden yararlanamaması ve çocuklarda ishal ve karın ağrısı üzere daha farklı semptomlar görülmesinin de durumu daha karmaşık hale getirdiği düşünülüyor.
BM’nin bu yılın başlarında açıkladığı rapora nazaran, virüsün sıhhat hizmetlerinde aksaklıklara yol açması çocukları da dolaylı olarak etkiledi. Bunun sonucunda Güney Asya’da 239 bin hamile ve çocuğun hayatını yitirdiği düşünülüyor.
Covid-19 bir mühlet daha bizimle
Bilim ve tıp mecmuası Nature, Covid üzerinde çalışan 100 virolog, enfeksiyon uzmanı ve bağışıklık uzmanına virüsü yok edip edemeyeceğimizi sorduğunda, yüzde 90’a yakını endemik bir hastalığa dönüşeceğini söyledi.
Yani virüsün “önümüzdeki yıllar boyunca dünya nüfusunda aşikâr kümeler ortasında dolaşmaya devam etmesi” bekleniyor.
Covid’le yaşamayı öğrenmemiz gerekeceği yanlışsız fakat bu demek değil ki geçtiğimiz yıl yaşanan vefatlar ve hastalıklar motamot bu formda seyredecek, tıpkı sayılarla karşılaşacağız.
Grip salgını da her yıl yüzbinlerce kişinin vefatına sebep olmayı sürdürüyor fakat toplumlar olarak hastalığa daha güçlü hâle geldik. Covid de birebir biçimde sistemli olarak vakit zaman artan ve bireylerin birden fazla geçirebildiği bir hastalığa dönüşebilir.
Kendinizi ve diğerlerini müdafaanın en düzgün yolları
Pandeminin birinci vakitlerine nazaran Covid bulaştırmamak için almamız gereken tedbirler artık daha net ve ortak.
WHO’nun kendimizi korumak için önerdiği esas adımlar, en az 1 metre toplumsal uzaklık kuralına uymak, maske ile burnu ve ağzı kapamak, elleri de sık sık düzgünce yıkamak.
Kapalı ortamların düzgün havalandırılması hatta mümkünse bu yerlerden uzak durulması, öksürürken kolumuzu ya da mendili kullanmamız da öteki tedbirler ortasında.
WHO, “hastalığın ciddileşmesi ve ölümlü olayların yaşanmasına karşı koruyuculuk sağladığı kanıtlanan” aşıların kıymetine dikkat çekiyor, aşı sıramız geldiğinde de vakit kaybetmememizi öneriyor.
Covid hakkında hâlâ bilmediğimiz çok şey var
Virüsle ilgili gibisi görülmemiş bir bilimsel araştırmalar bütünü ortaya çıktı fakat bilmediğimiz çok şey var.
Bilhassa ne vakit sürü bağışıklığına ulaşacağımız, neden kimi insanların virüsten daha çok etkilendiği ve virüsün insan nüfusunu en başta nasıl bulduğu üzere sorular hâlâ karşılığını arıyor.
Aşılar ortasında muhafaza olarak bir fark var mı ya da bağışıklıkları ne kadar sürüyor, bunları da bilmiyoruz.
Kişi birden fazla sefer enfeksiyona yakalanır mı ve ikinci seferinde hastalığı daha hafif atlatır mı üzere öbür soru işaretleri de var.
Araştırmacılar virüsün genetik sırasını inceleyerek tüm bu sorulara cevap bulmaya çalışıyor.
Bu gayretlerin virüs ve varyantlarına karşı gelecekte de daha hazırlık olmamızı sağlaması umuluyor.